“Minority Report” në Financë: Algoritmi që e di që po vidhni para se ta bëni…

Imagjinoni sikur të mund ta parandalonit një vjedhje bankare jo ndërkohë që ndodh, por dy javë para se hajduti të ketë guximin ta provojë. Kjo nuk është më thjesht skenar i filmit Minority Report; është realiteti i ri i Auditimit të Brendshëm në vitin 2025.

Për dekada me radhë, auditimi ka funksionuar si një shofer që i jep makinës duke parë vetëm pasqyrat e pasme. Auditorët kontrollonin faturat e vjetra, shikonin gabimet e muajit të kaluar dhe shpresonin që historia të mos përsëritej. Por me hyrjen e Inteligjencës Artificiale (AI) dhe Analitikës së Avancuar të të Dhënave, auditorët po fillojnë të shohin përmes xhamit të parë.

Nga “Policë” në “Parashikues”

Ndryshimi i madh nuk qëndron te shpejtësia, por te modelet e sjelljes. Auditorët tradicionalë kërkojnë fatura që nuk përputhen. Auditorët e rinj, të fuqizuar nga AI, kërkojnë ndryshime në sjelljen njerëzore.

Algoritmet e sotme krijojnë një “bazë normale” për çdo punonjës. Për shembull, sistemi mëson se Punonjësi X zakonisht logohet në sistem nga Tirana në orën 09:00 dhe shkarkon rreth 10 dokumente në ditë.

Në momentin që Punonjësi X logohet në orën 03:00 të mëngjesit dhe shkarkon 500 dokumente, sistemi nuk pret që të ndodhë vjedhja. Ai dërgon një sinjal alarmi (Red Flag) menjëherë, duke e etiketuar aktivitetin si “Anomali me Rrezik të Lartë”.

Rasti i “Punonjësi që po Largohet”

Le të marrim një shembull konkret se si kjo teknologji shpëton kompanitë nga humbje miliona dollarëshe.

Një nga skenarët më të zakonshëm të mashtrimit ose vjedhjes së pronësisë intelektuale ndodh kur një punonjës vendos të largohet për te konkurrenca. Statistikat tregojnë se sjellja e tyre ndryshon në mënyrë drastike rreth 2-3 javë para se të dorëzojnë letrën e dorëheqjes.

Mjetet e reja të “Analizës së Ndjenjave” (Sentiment Analysis) skanojnë komunikimet e paketuara (jo përmbajtjen private, por meta-të dhënat). Nëse një punonjës fillon të dërgojë email-e drejt adresave personale, të aksesojë lista klientësh që nuk i ka prekur kurrë më parë, ose të printojë volume të mëdha letrash, AI e lidh këtë model me “Rrezik Largimi dhe Vjedhjeje të Dhënash”.

Auditori merr njoftimin përpara se dëmi të jetë bërë.

Vija e Hollë: Siguri apo Përgjim?

Këtu lind pyetja e madhe etike që po trondit botën e korporatave: A është kjo siguri, apo mbikëqyrje e stilit “Big Brother”?

Kritikët argumentojnë se kjo lloj analize krijon një “efekt ngrires” (chilling effect). Punonjësit, duke e ditur se çdo klikim po analizohet për modele mashtrimi, mund të kenë frikë të jenë krijues ose të bëjnë gabime të pafajshme, nga frika se mos etiketohen si “të rrezikshëm” nga një robot.

Për më tepër, çfarë ndodh me “pozitivët e rremë”? Një punonjës mund të punojë deri vonë thjesht sepse është i përkushtuar, por algoritmi mund ta shënojë atë si një rrezik sigurie. A duhet t’i besojmë karrierën e njerëzve një kodi matematikor?

E Ardhmja e Auditorit

Një gjë është e sigurt: AI nuk do ta zëvendësojë auditorin njerëzor, por auditori që përdor AI do të zëvendësojë atë që nuk e përdor.

E ardhmja e këtij profesioni nuk është më vetëm në Excel dhe ligje tatimore. Është në psikologji, në shkencën e të dhënave dhe në aftësinë për të interpretuar sinjalet e zbehta që makineritë na japin. Ne nuk po auditojmë më vetëm numrat; po auditojmë natyrën njerëzore.

Burimet dhe Referencat:

• Deloitte: “The Future of Internal Audit: Analytics and AI” – Raport mbi transformimin digjital në auditim.

• IIA (Institute of Internal Auditors): Artikuj mbi Behavioral Auditing dhe rreziqet e etikës në përdorimin e inteligjencës artificiale.

• Gartner: Parashikimet për vitin 2025-2026 mbi rritjen e “Auditimit Prediktiv” (Predictive Audit) në korporatat e mëdha.